Ochrona zimowisk nietoperzy ma podstawowe znaczenie dla zachowania tych ssaków. W znacznej mierze wynika to z ich biologii – jesienią nasze nietoperze zapadają w sen zimowy trwający do wiosny. W tym czasie ich czynności życiowe ograniczne są do minimum, nietoperze są odrętwiałe i całkowicie bezbronne. Miejsc zapewniających nietoperzom odpowiednie warunki zimowania (niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza ,spokój) jest niewiele. Są to w naszych warunkach głównie wszelkiego rodzaju podzenia – naturalne, jak jaskinie,czy antropogenne jak sztolnie, bunkry,tunele, piwnice. Obiekty te znajdują się jednak pod stałą, mniejszą lub większą, presją ze strony człowieka. W przypadku jaskiń czy niektórych innych podzemi chodzi głównie o penetrację turystyczną. Bunkry, forty są często wykorzystywane gospodarczo jako magazyny, składowiska bądź pieczarkarnie.

{mosimage}

Ochrona zimowisk nietoperzy ma podstawowe znaczenie dla zachowania tych ssaków. W znacznej mierze wynika to z ich biologii – jesienią nasze nietoperze zapadają w sen zimowy trwający do wiosny. W tym czasie ich czynności życiowe ograniczne są do minimum, nietoperze są odrętwiałe i całkowicie bezbronne. Miejsc zapewniających nietoperzom odpowiednie warunki zimowania (niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza ,spokój) jest niewiele. Są to w naszych warunkach głównie wszelkiego rodzaju podzenia – naturalne, jak jaskinie,czy antropogenne jak sztolnie, bunkry,tunele, piwnice. Obiekty te znajdują się jednak pod stałą, mniejszą lub większą, presją ze strony człowieka. W przypadku jaskiń czy niektórych innych podzemi chodzi głównie o penetrację turystyczną. Bunkry, forty są często wykorzystywane gospodarczo jako magazyny, składowiska bądź pieczarkarnie.

Objęte danego zimowiska ochroną rezerweatową czy pomnikową, jakkolwiek potrzebne, nie jest wystarczające, czego przykładem był przez długie lata rezerwat „Nietoperek”. Jeżeli chcemy chronić dane podziemie ze względu na zimujące w nim nietoperze to sprawa polega przede wszystkim na wykonaniu odpowiednich zabezpieczeń uniemożliwiających wstęp osobom niepowołanym. Ważne jest aby te zabezpieczenia nie utrudniały swobodnego lotu nietoperzom oraz aby nie zmieniały istniejących warunków mikroklimatycznych. Ponadto, muszą one być dostatecznie masywne i wytrzymałe na próby zniszczenia.

Należy tu dodać, że nawet zamykając z jakiś powodów podziemia, w których nie stwierdzono dotychczas nietoperzy, nie należy zamórowywać ich „na głucho” lecz powinno się pozostawić otwory umożliwiające dostęp nietoperzom.

Stosowanie dotychczas zamknięcia podziemi można podzielić na dwie grupy, tj. Mury i kraty. Kraty są szczególnie godne polecenia. Odpowiednio wykonane mogą spełnić wszystkie wymagania.

Istnieje bogata literatura i wile doświadczeń w krajach zachodnich ( np. Nagel 1991; Ohlendorf 1991; Stebbings 1988; Tuttle 1975). U nas doświadczeń mamy niewile, tym bardziej należy zwrócić uwagę na te problemy. Na podstawie danych z literatury oraz własnych doświadczeń zdobytych podczas zabezpieczenia podziemi Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rezerwat „Nietoperek”) chciałbym przedstawić najważniejsze zasady dotyczące wykonania kraty zabezpieczającej.

Krata powinna być wykonana z rur stalowych o średnicy 50mm i grubości ścian minimum 5mm. Rury powinny być starannie wspawane w ramę wykonaną z odpowiednio solidnego kątownika lub ceownika, tak aby nie było możliwe ich wyłamanie. Długość poziomych rur nie powinna przekraczać 50cm, gdyż dłuższe dają się stosunkowo łatwo odgiąć. W przypadku zamykania większych otworów niezbędne jest zastosowanie pionowego wzmocnienia. Pionowe elementy kraty nie powinny być oddalone od siebie o więcej niż 50cm. Mniejsza odległość jest

również niedopuszczalna ze względu na utrudnienie lotu nietoperzom (najwięszy nasz gatunek, nocek duży Myotis myotis, ma rozpiętość skrzydeł ponad 40cm!). Odległość między poziomymi rurami powinna wynosić ok 13cm. Wewnątrz rur nalezy umieścić ruchomy (lyźny) stalowy pręt, którego zadaniem jest blokowanie piły podczas przecięzia rury. Niekiedy stosuje się wypełnienie rur betonem, bądź wkłada się kilka luźnych prętów. Wszelkie rury, szczególnie pionowe, muszą być zamknięte lub wypełnione pisakiem bo mogą stać się pułapką dla nietoperzy. Jeżeli krata ma być otwierana to szczególną uwagę należy zwrócić na zamek, który ze względu na łątwość uszkodzenia jest słabym punktem całej konstrukcji. Kłódki oraz typowe zamki nie zdają egzaminu, również ze względu na łatwość ich zablokowania, co uniemożliwia wstęp, a co gorsza również wyjście z podziemi. Skuteczne jest zamknięcie w postaci sztaby, przesuwanej wewnątrz specjalnej prowadnicy za pomocą odpowiedniego klucza-zapadki. Otwory do kluczy powinny być umieszczone w miejscu mało widocznym, najlepiej od wewnątrz.

Należy podkreślić, że nie powinno się w sposób schematyczny przyjmować czyiś rozwiązań. Dane podziemie trzeba traktować indywidualnie, w zależności od jego wielkości i panujących w nim warunków, jego położenia i ukształtowania terenu wokół itp. Dotyczy to szczególnie zabezpieczeń w postaci muru. Złe zabezpieczenie może spowodować porzucenie podziemi przez nietoperze (Ohlendorf 1991; Tuttle 1975; Weishaar 1988). Należałoby dążyć do tego, aby wszelkie projekty zamknięć przed ich realizacją były konsultowane ze specjalistami. Wszelkie prace związane z budową zamknięć powinny być prowadzone w okresie letnim, gdy nietrperzy nie ma w kryjówce.

W uzasadnionych przypadkach zamknięcie podziemia może mieć charakter czasowy, tj. Przypadałoby na okres gdy nietoperze przebywają w danej kryjówce, np. od 1 października do 30 kwietnia. Po tym okresie krata byłaby demontowana na okres lata, a obiekt udostępniany turystom, speleologom, itp. Jesienią wstęp znów byłby zamknięty. Okresu zamknięcia nie wolno ustalać arbitralnie, musi on wynikać ze składu gatunkowego i dynamiki liczebności zimujących w danej kryjówce nietoperzy. Celowym byłoby umieszczenie tablicy informującej o przyczynie i okresie zamknięcia obiektu.

Mówiąc o zabezpieczeniu zimowisk nietoperzy należy również wspomnieć o możliwości zwięszenia ilości odpowiednich schronień (szczelin, nisz) w podziemiach, co może zwięszyć ich atrakcyjność dla nietoperzy i spowodować wzrost liczebności. Taką metodą jest umieszczanie na ścianach cegieł „dziurawek” lub rozwaitych pustaków, szalowanie deskami, a nawet wznoszenie specjalnych „dziurawych” murów z licznymi szczelinami i załomami, służącymi nietoperzom za kryjówki.

 Autor: Zbigniew Urbańczyk

foto: qrrr

Przegląd przyrodniczy tom IV zeszyt 3 – Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników 1993

Materiały sesji naukowej „Technika ochrony przyrody na obszarach chronionych” (Trzebiechów, 27.04.1993) ISSN 1230-509X